Алесю Бяляцкаму

Першы штраф за Марш. Пачатак грамадскай дзейнасці

Пасля вяртання з войска Алесь працягнуў вучобу ў аспірантуры і паралельна займаўся навуковай, літаратурнай і грамадскай дзейнасцю. У 1986 годзе Бяляцкі стаў адным са стваральнікаў Таварыства маладых літаратараў «Тутэйшыя». Потым яго абралі старшынёй гэтай арганізацыі.

«Уся наша дзейнасць падзялілася на дзве часткі. Падпольная. Не больш за тузін аднадумцаў вырашаў стратэгічныя накірункі дзейнасці і найбольш эфектыўныя шляхі дасягнення нашай мэты. Друкаваліся яны ў часопісе „Бурачок“.

Другі момант — легальны. Гутарка пра работу так званых „нефармальных“ арганізацый, якія аб’ядноўвалі моладзь па інтарэсах. Адну з іх мы прыдумалі і стварылі разам з Анатолем Сысом — таварыства маладых літаратараў „Тутэйшыя“.

Адбываўся злом эпохі. Валіліся былыя аўтарытэты, друкаваліся неабгрунтавана забытыя пісьменнікі, людзі пачыналі размаўляць на забароненыя тэмы».

У адзін дзень, 19 кастрычніка 1988 года, Бяляцкі стаў сузаснавальнікам першай праваабарончай арганізацыі «Мартыралёг Беларусі» і сябрам арганізацыйнага камітэту Арганізацыйнага камітэта Беларускага народнага фронта «Адраджэнне». На той момант яму было 27 гадоў.

Літаральна праз пару тыдняў, 30 кастрычніка 1988 года, у Мінску адбылося легендарнае шэсце «Дзяды». Гэта была першая масавая акцыя ў Беларусі, а Бяляцкі быў яе заяўляльнікам. Тады яго затрымалі як арганізатара і аштрафавалі на 200 савецкіх рублёў.

«Мы вырашылі правесці акцыю, хаця ўлады неаднаразова заклікалі на яе не хадзіць. Нават спрабавалі запалохаць. Гэта выклікала супрацьлеглую рэакцыю. На наша здзіўленне, на „Дзяды-88“ прыйшлі тысячы людзей.

Улады рыхтаваліся да разгону і недапушчальнасці акцыі. Ужо пазней у рукі мне трапіў дакумент з рэгламентацыяй, што яны збіраліся рабіць. Адна група нейтралізуе лідараў, другая захоплівае сродкі агучвання і г. д. Па гэтым сцэнары яны і дзейнічалі.

Мяне арыштавалі адразу. Трэба сказаць, што рэзананс ад гэтай акцыі для іх быў вельмі нечаканым. Грамадства абурылася, народ пачаў думаць над тым, што адбываецца вакол і што трэба рабіць. Улічваючы, што за месяц перад тым быў створаны арганізацыйны камітэт Беларускага народнага фронту, гэта дало новаму руху тысячы прыхільнікаў. Дэмакратычныя змены ў Беларусі пачалі адбывацца вельмі імкліва. Ніхто такога прадбачыць не мог. Юнацкая мара пра незалежнасць краіны стала рэальнасцю».

Аспірантуру Інстытута літаратуры Акадэміі Навук БССР Бяляцкі скончыў увесну 1989 года, але ад абароны кандыдацкай дысертацыі адмовіўся. На яе аснове ў 1991 годзе выдаў сваю першую кнігу «Літаратура і нацыя».

Музей як нацыянальная пляцоўка. Праца ў музеі

У 1989 годзе Алесь пачаў працаваць у Музеі гісторыі беларускай літаратуры, адразу — малодшым навуковым супрацоўнікам, а пазней яго абралі дырэктарам Літаратурнага музея Максіма Багдановіча. На гэтай пасадзе ён працаваў да жніўня 1998 года.

«Па Саюзе ішла хваля (з самага верху), калі выбіралі кіраўнікоў розных прадпрыемстваў і ўстаноў. Неўзабаве такі конкурс абвесцілі і ў суседнім музеі Максіма Багдановіча.

Я працаваў малодшым навуковым супрацоўнікаў і вырашыў узяць у ім удзел. Было чатыры кандыдаты, але ўсе галасы аддалі мне. Так вырашыў калектыў. Трэба адзначыць, што гэта выклікала ў Міністэрстве культуры, мякка кажучы, непаразуменне. Там добра ведалі маю папярэднюю біяграфію. Месяц зацвярджэння не было, а потым тагачасны міністр Яўген Вайтовіч махнуў рукой — прызначайце».

Пад кіраўніцтвам Алеся Бяляцкага была завершана падрыхтоўка экспазіцыі «Беларуская хатка» і цэнтральнага Літаратурнага музея Максіма Багдановіча ў Мінску. Ён прымаў актыўны ўдзел у мерапрыемствах, прысвечаных 100-годдзю з дня нараджэння Багдановіча, якія праводзіліся ў Беларусі, ва Украіне і Расеі. Алесь выступіў ініцыятарам выдання архіўных зборнікаў, прысвечаных публікацыі матэрыялаў пра жыццё Багдановіча, яго родных і знаёмых, выдання ўспамінаў бацькі паэта Адама Багдановіча.

«Пакуль працаваў у музеі, за дырэктарства асабліва не трымаўся, разглядаў музей як нацыянальную пляцоўку, а не сховішча мёртвых рэчаў, таму там больш за год месцілася і герменчукоўская „Свабода“, і дубаўцоўская „Наша Ніва“, праводзіліся сходы Управы і Сойму БНФ, адбывалася святкаванне ўніяцкіх Калядаў, збіралася Беларуская каталіцкая грамада, былі зарэгістраваныя дзясяткі няўрадавых арганізацыяў. Адным словам, музей быў напоўнены сучасным беларускім жыццём».

Алесь Бяляцкі ў 2021 годзе ў СІЗА пачаў пісаць успаміны пра музей Максіма Багдановіча.

За кратамі, 8 снежня 2021 года, Алесь адзначыў і 30-годдзе адкрыцця экспазіцыі музея.

«Вось толькі як адсвяткавалі 130-я ўгодкі з нараджэння Максіма Багдановіча. Я ўвесь лістапад-снежань узгадваў, як 30 гадоў таму мы адчынялі музей Максіма Багдановіча на Траецкім прадмесці. Два гады перад адкрыццём я і мае калегі па музеі працавалі без перадыху. Якое задавальненне і радасць былі, калі музей адчыніў дзверы для наведвальнікаў. Быў невялікі сюжэцік па БТ пра музей — прыемна было глядзець. Як кажуць: „Быў час, была эпоха“. 30 гадоў — нейкія неверагодныя лічбы. Вось так жыццё і мінае», — пісаў Алесь у лістах пра гэтую важную дату.

У 1991 годзе калектыў музея Максіма Багдановіча і часопіса «Спадчына» вылучылі Алеся Бяляцкага ў народныя дэпутаты.

Алесь быў дэпутатам Мінскага гарадскога Савета дэпутатаў у 1991–1996 гадах.

Праваабарончая дзейнасць у «Вясне»

У 1996 годзе ўлады жорстка разагналі шматтысячны «Чарнобыльскі шлях» і затрымалі больш за 200 чалавек. Тады грамадскія актывісты аб’ядналіся, каб дапамагаць затрыманым і іх сем’ям. Так узнікла праваабарончая ініцыятыва «Вясна-96», якая пазней рэфармавалася ў Праваабарончы цэнтр «Вясна» з філіямі ў розных гарадах Беларусі. Яе заснавальнік Алесь Бяляцкі застаецца старшынёй арганізацыі да гэтага часу.

«Два першыя гады я працаваў у „Вясне“ паралельна з працай у музеі. А потым адтуль вымушаны быў сысці, мая літаратуразнаўчая і музейніцкая біяграфіі цалкам ператварыліся ў праваабарончую.

Шчыра кажучы, калі стваралі гэтую арганізацыю, я не думаў, што яна праіснуе так доўга. Лічыў, праз 2–3 гады (максімум 5) патрэба ў ёй увогуле адпадзе, і мы вернемся да звычайнай работы — музейнай, літаратурнай, навуковай, палітычнай. На жаль, памыліўся», — узгадваў Алесь Бяляцкі.

Але як раз пасля назірання за прэзідэнцкімі выбарамі ў 2001 годзе на праваабаронцаў узмацніўся ціск. У 2003 годзе Вярхоўны суд пазбавіў «Вясну» дзяржаўнай рэгістрацыі — фактычна гэта азначала ліквідацыю арганізацыі.

У 2007 годзе Камітэт па правах чалавека ААН прызнаў ліквідацыю Праваабарончага цэнтру «Вясна» парушэннем свабоды асацыяцыяў сяброў арганізацыі і рэкамендаваў узнавіць у правах Алеся Бяляцкага і ягоных калегаў.

Чытаць цалкам рашэнне Камітэта па правах чалавека ААН наконт ліквідацыі праваабарончага цэнтру «Вясна»

У 2007 годзе, а потым двойчы ў 2009 годзе былі зробленыя марныя спробы па рэгістрацыі арганізацыі ў Міністэрстве юстыцыі. Тады праваабаронцы «Вясны» заявілі, што будуць працягваць мірную праваабарончую дзейнасць без рэгістрацыі.

У 2007 годзе Алесь Бяляцкі быў абраны віцэ-прэзідэнтам Міжнароднай Федэрацыі за правы чалавека FIDH.

Першая крымінальная справа (2011-2014 гады)

За ўвесь час існавання «Вясны» ўлады не аднойчы ціснулі на праваабаронцаў за іх дзейнасць па адстойванні правоў і дапамозе людзям. Алесь заўсёды актыўна падтрымліваў рэпрэсаваных беларусаў, за што быў затрыманы ў межах крымінальнай справы. 4 жніўня 2011 году Алеся Бяляцкага арыштавалі па абвінавачанні ва ўтойванні прыбыткаў у асабліва буйным памеры (ч. 2 арт. 243 Крымінальнага кодэкса). Міністэрства юстыцыі Літвы і Генпракуратура Польшчы выдалі беларускім уладам інфармацыю пра рахункі праваабаронцы ў замежных банках. На гэтыя рахункі паступала фінансавая дапамога пацярпелым ад рэпрэсіяў з боку беларускіх уладаў.

24 лістапада 2011 года Першамайскі суд горада Мінска асудзіў Алеся Бяляцкага на 4,5 года калоніі ва ўмовах узмоцненага рэжыму з канфіскацыяй маёмасці. Сваёй віны ён не прызнаў, заявіўшы, што ўсе грошы з рахункаў ішлі на праваабарончую дзейнасць і дапамогу людзям.

«Праваабарончай дзейнасцю, і ўвогуле грамадскай дзейнасцю, я займаюся практычна ўсё маё жыццё. У гэтым годзе — 30 гадоў як я займаюся грамадскай дзейнасцю. І перыяд, калі я адчуваў сябе больш-менш спакойна і свабодна — гэта з 1991 па 1995 год. Пры такой кепскай сітуацыі, якая склалася ў краіне перманентна на працягу апошніх гадоў, натуральна, што крымінальны пераслед мог пачацца ў кожную хвіліну, у кожны год. І тое, што магло адбыцца, — адбылося. Таму я не шкадую ні пра адзін свой крок, зроблены за гэтыя 30 гадоў у плане абароны дэмакратыі, правоў чалавека ў Беларусі. Я гэта рабіў свядома», — сказаў у апошнім слове на судзе праваабаронца.

Відавочна палітычна матываванае рашэнне асудзілі краіны Еўрасаюза і ЗША, буйныя міжнародныя праваабарончыя арганізацыі, а таксама лідары беларускіх апазіцыйных палітычных партый. МЗС Беларусі негатыўна ацаніў такую рэакцыю заходніх краінаў на прысуд. Адбываць тэрмін Бяляцкага адправілі ў бабруйскую калонію № 2.

23 лістапада 2012 года Рабочая група ААН па адвольных затрыманнях апублікавала рашэнне, у якім сцвярджалася, што зняволенне Алеся Бяляцкага супярэчыць артыкулу 22 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах і парушае права на свабоду асацыяцый.

Рашэнне КПЧ ААН па справе Алеся Бяляцкага

21 чэрвеня 2014 года Алеся Бяляцкага амніставалі. Ён правёў у зняволенні 1 052 дні. Алесь вярнуўся да праваабарончай дзейнасці і выканання абавязкаў старшыні «Вясны», нягледзячы на тое, што ў Беларусі яму па-ранейшаму пагражаў пераслед.

Чатыры кнігі, напісаныя за кратамі. Літаратурная дзейнасць

Агулам Алесь Бяляцкі выпусціў каля дзесяці кніжак, шмат матэрыялаў для якіх былі напісаныя падчас ягонага зняволення. У іх ён разважае пра падзеі асабістага і грамадскага жыцця, людзей побач з сабой, падарожжы, гісторыю і літаратуру Беларусі, стан у зняволенні. У 2016 годзе праваабаронца напісаў кнігу «Бой з сабой» — творчы партрэт паэта Эдуарда Акуліна. Першыя тры раздзелы гэтай кнігі пісаліся ў бабруйскай калоніі № 2. Таксама ён выпусціў эсэ «Калі Бог з намі, дык хто тады супраць нас?» пра падарожжа ў Кракаў з нагоды 25-х угодкаў «Салідарнасці».

Кнігі Алеся Бяляцкага (чатыры з іх напісаныя за кратамі):

• Прабежкі на беразе Жэнеўскага возера (2006 год)
• Асвечаныя беларушчынай (2012 год)
• Іртутнае срэбра жыцця (2014 год)
• Халоднае крыло Радзімы (2014 год)
• Турэмныя сшыткі (2018 год)

Алесь Бяляцкі быў ўзнагароджаны літаратурнымі прэміямі: прэміяй Нарвежскага саюзу пісьменнікаў «За свабоду слова» (2011), прэміяй імя Францішка Аляхновіча за кнігу «Іртутнае срэбра жыцця. Пралог: нататкі праваабаронцы» (2014).

Другая крымінальная справа пасля падзей 2020 года

У 2020 годзе ў Беларусі адбыліся самыя масавыя акцыі пратэсту ў гісторыі — людзі выказвалі пратэст супраць фальсіфікацыі вынікаў прэзідэнцкіх выбараў. «Вясна» назірала за выбарамі ў межах кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары», а таксама дапамагалі пацярпелым ад рэпрэсій. Рэакцыя ўладаў на праваабарончую дзейнасць, якая ім так не падабалася, не прымусіла сябе чакаць.

16 лютага 2021 года адбылася першая вялікая атака на прадстаўнікоў грамадскіх арганізацый па ўсёй Беларусі, у тым ліку на праваабаронцаў «Вясны». З самай раніцы ў мінскі офіс праваабарончага цэнтру на пр. Незалежнасці, 78А сілавікі прыйшлі з ператрусам, падчас якога прысутнічаў Алесь Бяляцкі. Вобшукі адбыліся і ў рэгіянальных аддзяленнях «Вясны» ў Магілёве, Рэчыцы, Мазыры, Брэсце.

«У рамках папярэдняга расследавання з мэтай выяўлення абставінаў фінансавання пратэснай дзейнасці следствам ініцыявана правядзенне ператрусаў у арганізацыях, якія пазіцыянуюць сябе як праваабарончыя», — пракаментаваў тады масавы напад на актывістаў грамадзянскай супольнасці Следчы камітэт.

У многіх праваабаронцаў і актывістаў канфіскавалі тэхніку, якую не вярнулі дагэтуль. Пазней следчыя пачалі выклікаць на допыты сябраў арганізацыі і валанцёраў па фактах «фінансавання дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак». Прэтэнзія дзяржавы да Алеся і праваабаронцаў «Вясны» складаецца ў тым, што нібыта дапамога пацярпелым ад дзеянняў уладаў падахвочвала людзей да ўдзелу ў пратэстах.

Праваабарончы цэнтр «Вясна» выступіў з заявай з нагоды распачатай крымінальнай справы:

«У сітуацыі вострага крызісу, якая склалася ў краіне, дзейнасць ПЦ „Вясна“ скіраваная на дапамогу ахвярам палітычных рэпрэсій і масавых парушэнняў правоў чалавека. У гэтых мэтах мы актыўна ўзаемадзейнічаем з міжнароднымі механізмамі абароны правоў чалавека, у тым ліку ў межах такіх міжнародных арганізацый, як АБСЕ і ААН.

Мы расцэньваем пачатак крымінальнага пераследу па факце дзейнасці ПЦ „Вясна“ як чарговы пераслед у сувязі з нашай актыўнай праваабарончай дзейнасцю з боку існуючага аўтарытарнага палітычнага рэжыму А. Лукашэнкі, які адбываецца на фоне беспрэцэдэнтных рэпрэсій у краіне».

Алеся Бяляцкага першы раз выклікалі на допыт па справе «Вясны» ў Следчы камітэт у якасці сведкі 7 красавіка 2021 года, але ён не адбыўся, бо праваабаронца запатрабаваў праводзіць допыт і пратакол допыту па-беларуску. У выніку допыт перанеслі на іншы дзень.

«Некаторыя з каментатараў расцанілі перанос допыту як перамогу, маўляў, Бяляцкі падцёр нос Следчаму камітэту. Насамрэч перамогі ў гэткім сэнсе я зусім ня бачу. Я ня ставіў сабе гэта за мэту. Жартаваць сёння са следчым камітэтам тое самае, што дражніць гадзюку.

Але я перамог у іншым — адстаяў права ў гэтай нярвовай і хаатычнай сітуацыі заставацца самім сабой. Тое, што сталася незвычайным для Следчага камітэта, для мяне атрымалася звыклай справай. Беларуская мова для мяне — не экзотыка і не антураж. Сама ж сітуацыя падкрэсліла яшчэ раз той бядотны стан, у якім яна сёння апынулася», — пісаў у сваім блогу Алесь.

Наступны допыт цягнуўся чатыры гадзіны і праходзіў цалкам па-беларуску.

У фільме «Радыё Свабода» Алесь так адказаў на пытанне журналістаў, што беларусам рабіць, калі раптоўна пасадзяць праваабаронцаў:

«Тое, што мяне ўразіла, і тое, што мне прынесла моцнае задавальненне, — тое, што мы ўбачылі пасля таго, як інфармацыя пра катаванні дайшла да беларускага грамадства. І тое, што патрабавала беларускае грамадства, гэтыя статысячныя дэманстрацыі, гэта ўсё тое, што заўсёды патрабавалі беларускія праваабаронцы. Гэта правядзенне справядлівых выбараў, гэта пакаранне тых, хто здзяйсняў злачынcтвы, гэта вызваленне ўсіх палітычных зняволеных. Гэта нашая місія, гэта нашыя стратэгічныя лозунгі, тое, чаго мы заўсёды дабіваліся. Вельмі важна зразумець, што нашыя правы ў нашай сітуацыі могуць абараніць толькі ўсё беларускае грамадства, — ніякія там асобныя праваабаронцы ці журналісты.

Сапраўды, нас могуць вельмі моцна рэпрэсаваць, нас могуць пахаваць па турмах, выгнаць з краіны, але ў гэтай сітуацыі толькі мільёны беларусаў могуць абараніць свае правы. Таму вельмі важна, каб гэтае жаданне і настойлівае патрабаванне ў выкананні правоў, якія датычацца кожнага грамадзяніна, каб гэтая просьба і ціск ішоў ад усяго беларускага грамадства».

Чарговы разгром грамадзянскай супольнасці адбыўся 14 ліпеня 2021 года — гэты дзень назвалі «чорнай серадой». Тады затрымалі адразу 11 сябраў «Вясны». Алесь Бяляцкі, Валянцін Стэфановіч і Уладзімір Лабковіч былі пакінутыя пад вартай і пераведзеныя ў Следчы ізалятар № 1 у Мінску, вядомы як «Валадарка».

Падрабязнасці затрымання старшыні «Вясны» да гэтага часу невядомыя, бо ён на той момант быў адзін. Раніцай 14 ліпеня ён проста перастаў адказваць калегам і каляжанкам, што на яго вельмі непадобна. Толькі а 18-ай гадзіне вясноўцы дазналіся, што Алесь затрыманы ў межах крымінальнай справы. Вядома, што дома ў яго правялі ператрус, але сілавікі нават не пакінулі адпаведную пастанову. Офіс «Вясны» ў Мінску на вуліцы Мяржынскага, дзе было працоўнае месца Бяляцкага, апячатаны.

Расследаванне крымінальнай справы супраць вясноўцаў праходзіла максімальна схавана. Доўгі час калегі і блізкія Алеся нават не ведалі, які дакладна артыкул яму інкрымінаваўся.

З раскладу суда пра працэс па скарзе Алеся Бяляцкага на падаўжэнне тэрміна ўтрымання пад вартай 6 кастрычніка 2021 года стала дакладна вядома, што праваабаронцу выставілі абвінавачванне паводле ч. 2 арт. 243 Крымінальнага кодэкса (ухіленне ад выплаты падаткаў). Тады суд пакінуў скаргу без задавальнення, як і ўсе наступныя.

Асноўная прэтэнзія дзяржавы да праваабаронцаў — тое, што яны не зарэгістравалі Праваабарончы цэнтр «Вясна». З гэтага ўлады зрабілі выснову, што вясноўцы ўхіліліся ад прызнання арганізацыі падатковым агентам і выканання яго абавязкаў.

26 верасня 2022 года стала вядома, што крымінальная справа ў дачыненні да Алеся Бяляцкага і іншых вясноўцаў паводле ч. 2 арт. 243 Крымінальнага кодэкса (нясплата падаткаў) спыненая. Але трох праваабаронцаў не вызвалілі з-пад варты — ім выставілі новыя абвінавачванні ў кантрабандзе (незаконным перамяшчэнні праз мытную мяжу Еўразійскага эканамічнага саюза ў буйным памеры наяўных грашовых сродкаў арганізаванай групай) паводле ч. 4 арт. 228 КК і фінансаванні групавых дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак, паводле ч. 2 арт. 342 КК. Вядома, што прэтэнзіі дзяржавы заставаліся ўсё да той жа сумы грошай, якая фігуравала ў абвінавачванні за нясплату падаткаў.

28 лістапада стала вядома, што Генеральная пракуратура накіравала ў суд «справу супраць Вясны». Пачатак разгляду быў прызначаны на 5 студзеня 2023 года.

У зняволенні

Інфармацыі пра ход справы і следчыя дзеянні з удзелам Алеся Бяляцкага родныя і калегі амаль не мелі, бо адвакаты знаходзіліся пад падпіскай аб неразгалошванні. Лісты на волю ад яго прыходзяць рэдка.

«Навінаў мала, бо дні цякуць аднастайна ад ранішняй праверкі да вячэрняй, ад пад’ёму да адбою, ад сняданку да абеда, ад абеда да вячэры. Як бы нічога не адбываецца, але ўсё і не апішаш. Увогуле, у мяне як у назве рамана Аляксандра Дзюмы „Десять лет спустя“ („Праз 10 гадоў“)», — пісаў у лістападзе 2021 года Алесь Бяляцкі.

За кратамі ў Алеся сапсавалася здароўе — тыповая і частая праблема ў беларускіх палітзняволеных. На шосты месяц зняволення жонка Алеся распавяла, што у яго змяніўся почырк. Аднойчы яна нават падумала, што ліст прыйшоў не ад мужа. Яна тлумачыла гэта тым, што ў праваабаронцы сапсаваўся зрок.

«Гэта выклікана абставінамі і ўмовамі знаходжання, усімі цяжкасцямі, з якімі сутыкаецца Алесь цяпер», — казала яна.

Як стала вядома праваабаронцам напрыканцы жніўня 2021 года, Алеся Бяляцкага ў СІЗА-1 змясцілі ў так званы «спецкалідор» — паўпадвальнае памяшканне з дрэннымі ўмовамі.

Салідарнасць пасля другога затрымання

Затрыманне Алеся Бяляцкага і рэпрэсіі супраць праваабаронцаў «Вясны» выклікалі вялікую хвалю абурэння як унутры краіны, так і за яе мяжой.

На наступны дзень пасля затрымання праваабарончыя арганізацыі Беларусі выступілі з заявай аб прызнанні палітвязнямі затрыманых сябраў «Вясны» Алеся Бяляцкага, Валянціна Стэфановіча і Уладзіміра Лабковіча.

У хуткім часе 161 праваабарончая арганізацыя з усяго свету патрабавала спыніць рэпрэсіі супраць Праваабарончага цэнтра «Вясна», вызваліць праваабаронцаў і валанцёраў.

Віцэ-прэзідэнтка Еўрапейскага парламента Нікола Бір далучылася да кампаніі салідарнасці Libereco #WeStandBYyou у падтрымку старшыні «Вясны» Алеся Бяляцкага.

«Для мяне вялікі гонар зноў ўзяць на сябе адказнасць. Адказнасць у якасці „хроснай“ аднаго з сотняў палітвязняў у Беларусі. Алесь Бяляцкі — паважаны чалавек. Яго некалькі разоў намінавалі на Нобелеўскую прэмію міру за абарону правоў чалавека і асноўных свабод з дапамогай негвалтоўнай дзейнасці. За гэта ён зараз знаходзіцца ў СІЗА па сфабрыкаваных абвінавачваннях.

Я ўсім сэрцам падтрымліваю вызваленне Алеся Бяляцкага, таму што ведаю, якую выдатную паслугу вы аказваеце беларускаму грамадству. Я патрабую тут і цяпер ад спадара Лукашэнкі і беларускіх уладаў спыніць крымінальны пераслед, спыніць рэпрэсіі і неадкладна вызваліць усіх палітвязняў, у тым ліку Алеся Бяляцкага».

17 верасня 2021 года распачалася міжнародная кампанія за вызваленне вясноўцаў #FreeViasna. Сотні актывістаў і спачуваючых грамадзянаў выйшлі на акцыі падтрымкі ў шматлікіх гарадах розных краінаў і выказалі салідарнасць з праваабаронцамі.

24 лістапада 2021 года падчас выступу ў Еўрапарламенце лідарка дэмакратычных сілаў Беларусі Святлана Ціханоўская ўзгадала старшыню «Вясны» Алеся Бяляцкага. Праз год, падчас выступу ў Еўрапарламенце, яна зноў ўзгадала Алеся Бяляцкага і распавяла, што навіну аб атрыманні Нобелеўскай прэміі праваабаронца даведаўся ў турэмнай камеры. А ўсяго два гады таму ён быў у Еўрапарламенце, дзе яму ўручалі прэмію Сахарава.

«У кожным выступе, у кожнай заяве ён паўтараў: „Не забывайцеся пра Беларусь. Не забывайцеся пра нашых палітвязняў“. З таго часу колькасць палітвязняў у Беларусі павялічылася ў 10 разоў. Цяпер 1 350 палітвязняў утрымліваюцца ў нечалавечых умовах, і гэтая колькасць расце з кожным днём. Алесь — адзін з іх».

27 лістапада 2021 года Міжнародны ПЭН заклікаў вызваліць праваабаронцу і літаратара Алеся Бяляцкага.

4 жніўня 2022 года праваабаронцы зноў актуалізавалі Дзень салідарнасці з грамадзянскай супольнасцю Беларусі: менавіта ў гэты дзень 11 гадоў таму быў арыштаваны кіраўнік і заснавальнік «Вясны» Алесь Бяляцкі. Вясноўцы правялі акцыю салідарнасці каля амбасады Беларусі ў Вільні. Месца і дата абраныя невыпадкова: ў 2013 годзе каля Беларускай амбасады ў Вільні адбылася першая такая акцыя — каб выказаць салідарнасць са зняволеным старшынёй «Вясны» Алесем Бяляцкім. Тады ўдзельнікі акцыі былі ў масках з ягоным партрэтам. Цяпер жа Алесь Бяляцкі зноў за кратамі і ягоныя калегі зноў выйшлі на акцыю пратэсту.

Узнагароды

Адважная, паслядоўная і прынцыповая пазіцыя Алеся Бяляцкага па адстойванні правоў чалавека ў Беларусі і ва ўсім свеце адзначалася многімі міжнароднымі ўзнагародамі: у 2006 годзе — шведскай прэміяй імя Пера Ангера, Прэміяй свабоды імя Андрэя Сахарава, прэміяй Homo Homіnі, якую ўручаў Вацлаў Гавел, у 2011 годзе — дыпломам «За мужнасць і барацьбу за свабоду», прэміяй «Найлепшы праваабаронца года», у 2012 годзе — прэміяй Дзярждэпартамента ЗША, прэмія Леха Валенсы, прэміяй імя Петры Кэлі ў знак прызнання дзейнасці ў адстойванні правоў чалавека ў Беларусі, у 2013 годзе — прэміяй Вацлава Гавела ад ПАСЕ, у 2019 годзе — прэміяй «За правы чалавека і вяршэнства закона». Пяць разоў Алесь вылучаўся на Нобелеўскую прэмію міру.

Алесь Бяляцкі стаў ганаровым грамадзянінам трох гарадоў — французскага Парыжа і італьянскіх Генуі і Сіракузы.

У 2020 годзе старшыня Праваабарончага цэнтра «Вясна» Алесь Бяляцкі і арганізацыя сталі першымі беларускімі лаўрэатамі прэстыжнай міжнароднай узнагароды «Right Livelihood Award», вядомай як «Альтэрнатыўная Нобелеўская прэмія». Алесь Бяляцкі і «Вясна» атрымалі ўзнагароду за іх ролю ў барацьбе за дэмакратыю і правы чалавека ў Беларусі.

У 2020 годзе лаўрэатам прэміі «За свабоду думкі» імя Сахарава стала дэмакратычная апазіцыя Беларусі, «прадстаўленая Каардынацыйнай радай, ініцыятывай адважных жанчын, а таксама палітыкамі і дзеячамі грамадзянскай супольнасці» — дзесяццю вядомымі асобамі, у тым ліку Алесем Бяляцкім.

«Уручэнне прэміі Еўрапарламента шырокай беларускай дэмакратычнай апазіцыі з’яўляецца прызнаннем заслуг усяго беларускага народу, які сёння адчайна змагаецца за дэмакратычныя змены ў Беларусі.

Тое, што ў спісе лаўрэатаў ёсць і маё імя, я расцэньваю жэстам падтрымкі нашай грамадзянскай супольнасці, беларускіх праваабаронцаў, маіх сяброў з Праваабарончага цэнтру “Вясна”», — казаў Алесь Бяляцкі пра прэмію.

Увосень 2022 года Праваабарончаму цэнтру «Вясна» ўручылі прэмію The Albie Awards 2022, заснаваную Фондам «Клуні за справядлівасць», у намінацыі «Справядлівасць для абаронцаў дэмакратыі».

«Праваабарончая група была голасам супраціву ў Беларусі на працягу амаль 30 гадоў, ведучы адважную барацьбу за свабоду і дэмакратыю супраць рэжыму прэзідэнта Лукашэнкі. Напярэдадні і пасля сфальсіфікаваных прэзідэнцкіх выбараў 2020 года група заплаціла высокую цану за сваю працу: сем членаў «Вясны» былі затрыманыя па сфабрыкаваных абвінавачваннях, абодва лідары арганізацыі знаходзяцца ў турме», — заявілі арганізатары.

«Гэтыя людзі з гатоўнасцю трапілі ў турму, таму што верылі настолькі цвёрда, змагаліся за незалежнасць, змагаліся за дэмакратыю. Яны сапраўдныя героі», — сказаў Джордж Клуні ў эфіры тэлеканала CBS напярэдадні ўручэння прэміі.

19 верасня 2023 года ў Варшаве адбылося ўручэнне прэміі «Złoty Laur — 2023» (Залатыя лаўры), якая прысвойваюцца асобам, установам і кампаніям за іх выдатную грамадскую і сацыяльна-культурную дзейнасць.

Сёлетнім лаўрэатам ў намінацыі «Асоба года» стаў Алесь Бяляцкі — беларускі праваабаронца, заснавальнік праваабарончага цэнтра «Вясна», лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру, які быў асуджаны за сваю прафесійную дзейнасць да 10 гадоў калоніі.

27 верасня 2023 года ў нямецкім Гарміш-Партэнкірхене прайшло ўручэнне Прэміі заслужаных выпускнікоў Цэнтру Джорджа Маршала. Першым лаўрэатам заснаванай сёлета прэміі стаў палітзняволены праваабаронца «Вясны» Алесь Бяляцкі, які ў 2000 годзе быў слухачом Цэнтру.

Алеся на цырымоніі прадстаўляла ягоная жонка Наталля Пінчук. У сваёй прамове яна выказала падзяку кіраўніцтву Цэнтру Маршала за гэты акт салідарнасці з Алесем Бяляцкім, а ў яго абліччы — з усімі палітычнымі вязнямі Беларусі, з усім беларускім народам, які прагне вызвалення ад дыктатуры.

Нобелеўская прэмія міру

У 2022 годзе лаўрэатамі Нобелеўскай прэміі міру сталі старшыня Праваабарончага цэнтру «Вясна» Алесь Бяляцкі, украінскі «Цэнтр Грамадзянскіх Свабод» і расійская праваабарончая арганізацыя «Мемарыял». Пра гэта 7 кастрычніка 2022 года паведаміў Камітэт прэміі.

Пазнаёміцца з поўным абгрунтаваннем рашэння Нобелеўскага камітэта міру можна тут.

Сёлета праваабаронцу вылучалі на Нобелеўскую прэмію міру шосты раз. Алесь Бяляцкі стаў трэцім чалавекам, які атрымаў Нобелеўскую прэмію міру, знаходзячыся ў турме або пад вартай.

«Лаўрэаты прэміі міру прадстаўляюць грамадзянскую супольнасць у сваіх краінах, — заявілі ў Нобелеўскім камітэце. — Яны шмат гадоў прасоўвалі права крытыкаваць уладу і абараняць фундаментальныя правы грамадзян. Яны прыклалі выдатныя намаганні, каб задакументаваць ваенныя злачынствы, парушэнні правоў чалавека і злоўжыванне ўладай».

У Камітэце адзначылі, што Алесь Бяляцкі быў адным з ініцыятараў дэмакратычнага руху, які паўстаў у Беларусі ў сярэдзіне 1980-х. Ён прысвяціў сваё жыццё прасоўванню дэмакратыі і мірнага развіцця ў сваёй краіне.

«Улады неаднаразова спрабавалі прымусіць Алеся Бяляцкага замаўчаць, — падкрэсліў Нобелеўскі камітэт. — З 2020 года ён па-ранейшаму знаходзіцца пад вартай без суда. Нягледзячы на велізарныя асабістыя цяжкасці, спадар Бяляцкі не саступіў ні на сантыметр у сваёй барацьбе за правы чалавека і дэмакратыю ў Беларусі».

Вядома, што Алесь хутка дазнаўся пра прэмію, але яго рэакцыя на рашэнне Нобелеўскага камітэту да гэтага часу невядомая.

10 кастрычніка 2022 года эксперты ААН заклікалі неадкладна вызваліць Нобелеўскага лаўрэата Алеся Бяляцкага і іншых праваабаронцаў у Беларусі.

«У прыцягненні да адказнасці за грубыя парушэнні правоў чалавека ў Беларусі ёсць сур’ёзны прабел, і мы вітаем салідарнасць міжнароднай супольнасці і ўсе заснаваныя на міжнародным праве настойлівыя высілкі ў справе ўстанаўлення справядлівасці».

Пра прэмію беларускаму праваабаронцу выказалася шмат вядомых дзеячаў. Напрыклад, амерыканскі прэзідэнт Джо Байдэн сказаў:

«Сёлетнія лаўрэаты Нобелеўскай прэміі міру нагадваюць нам, што нават у змрочныя дні вайны, перад абліччам запалохвання і прыгнёту, агульначалавечае імкненне да правоў і годнасці не можа быць знішчана.

На працягу многіх гадоў яны нястомна змагаліся за правы чалавека і асноўныя свабоды, у тым ліку за права свабодна выказвацца і адкрыта крытыкаваць. Яны выконвалі сваю місію з запалам і настойлівасцю. <…> Алесь Бяляцкі ніколі не адмаўляўся ад патрабавання дэмакратычных свабод, якіх заслугоўвае беларускі народ, нават знаходзячыся ў зняволенні.

Перш за ўсё, смельчакі, якія займаюцца гэтай працай, шукалі праўду і задакументавалі свету палітычныя рэпрэсіі сваіх суграмадзян — выказваліся, супрацьстаялі і трымаліся курсу, падвяргаючыся пагрозам з боку тых, хто дамагаўся іх маўчання. Тым самым яны зрабілі наш свет мацнейшым».

Нобелеўская прэмія міру Алесю падтрымала не толькі самога лаўрэата, праваабаронцаў і беларусаў на волі, але і іншых палітвязняў. Палітзняволеная галоўная рэдактарка TUT.BY Марына Золатава напісала пра гэта з-за кратаў:

«За гэтыя паўтара года ўнутры мяне былі вельмі розныя пачуцці — і негатыўныя, і пазітыўныя. З апошніх пазітыўных — навіна пра тое, што Алесь Бяляцкі атрымаў Нобелеўскую прэмію міру.

Навіны тут вельмі спазняюцца, але, што цікава, за некалькі хвілін да таго, як я ўсё даведалася, я з ім разам ішла па калідоры турмы. А ён, сціплы, нічога не сказаў.

Проста ўяві, як гэта выглядае: чалавек, які атрымаў Нобелеўскую прэмію міру, сядзіць у некалькіх камерах ад цябе. Думаю, гэтая Нобелеўка Бяляцкага матывуе і натхняе ўсіх палітвязняў. У нас на Валадарцы дык дакладна»

Першая беларуска, якая атрымала Нобелеўскую прэмію, Святлана Алексіевіч таксама пракаментавала ўзнагароджанне праваабаронцы:

«Лічу Бяляцкага міфалагічнай фігурай беларускай барацьбы. Заслужыў — гэтага мала сказаць. Гэта ўжо даўно яго прэмія.

Тое, што зрабіла і робіць у гэтых умовах створаная ім „Вясна“, — гэта ў ягоным духу, у ягонай філасофіі. Я вельмі рада.

Мы ўсе павінны гаварыць аб тым, што яму трэба быць на волі, са сваім народам. Што зробіць з ім улада, цяжка ўявіць, але такі чалавек не можа быць у турме — гэта прыніжэнне і народа, і самой улады, калі яна гэта разумее», — падкрэсліла яна.

Суд па «справе Вясны»

Працэс над кіраўніком Праваабарончага цэнтра «Вясна» і Нобелеўскім лаўрэатам Алесем Бяляцкім, яго намеснікам і віцэ-прэзідэнтам FIDH Валянцінам Стэфановічам і каардынатарам кампаніі «Праваабаронцы за свабодныя выбары» Уладзімірам Лабковічам, а таксама, завочна, праваабаронцам Дзмітрыем Салаўёвым распачаўся 5 студзеня 2023 года ў судзе Ленінскага раёна Мінска. Іх судзілі паводле ч. 4 арт. 228 («кантрабанда наяўных грошай арганізаванай групай») і ч. 2 арт. 342 Крымінальнага кодэкса («фінансаванне групавых дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак»).

Згодна з версіяй абвінавачвання, праваабаронцы, «дзейнічаючы ў складзе арганізаванай групы з 4 красавіка 2016 года да 14 ліпеня 2021 года пад умовай выкарыстання на тэрыторыі Беларусі для незаконнай дзейнасці і фінансавання ПЦ «Вясна», а таксама іншых арганізацый абнаявілі грошы, якія паступілі ад розных структур і фондаў на банкаўскія рахункі кантраляванай імі замежнай арганізацыі. Затым з дапамогай іншых асоб, дзейнічаючы з адзіным намерам, забяспечылі незаконнае перамяшчэнне абнаяўленых на тэрыторыі Літоўскай Рэспублікі наяўных сродкаў у буйным памеры праз мытную мяжу Еўразійскага эканамічнага саюза ў агульнай суме не менш за 201 тыс. еўра і 54 тыс. долараў ЗША шляхам іх паэтапнага перамяшчэння праз мяжу без дэкларавання». Паводле матэрыялаў справы, «яны ж ва ўказаным складзе, а таксама з іншымі асобамі наўмысна ажыццявілі падрыхтоўку грамадзян для ўдзелу ў групавых дзеяннях, якія груба парушаюць грамадскі парадак, а таксама фінансаванне і матэрыяльнае забеспячэнне такіх акцый пад выглядам праваабарончай і дабрачыннай дзейнасці, у тым ліку ад імя ПЦ «Вясна», незарэгістраванага фонду «BY_HELP», у перыяд з траўня 2020 года па 14 ліпеня 2021 года». У прыватнасці, праваабаронцаў вінавацілі ў аплаце штрафаў, працы адвакатаў і рахункаў за харчаванне ў ізалятарах.

Справу амаль два месяцы ў адкрытым рэжыме разглядала суддзя Марына Запаснік, дзяржаўнае абвінавачванне падтрымліваў пракурор Аляксандр Кароль. Адбылося 22 пасяджэнні, на якіх праваабаронцаў утрымлівалі ў клетцы ў кайданках, а судовую залу замыкалі знутры на ключ. Гэты працэс вылучыўся павышанымі «мерамі бяспекі»: металічная рамка на ўваходзе ў залу, шмат сілавікоў у цывільным, асобны спіс прысутных.

Пасля першага судовага пасяджэння затрымалі журналістку Кацярыну Яньшыну, якая супрацоўнічае з расійскім цэнтрам абароны правоў чалавека «Мемарыял». Пасля 15 сутак арышту яе дэпартавалі з Беларусі і забаранілі ўезд у краіну на 10 гадоў. Забарону на ўезд у Беларусь паставілі і сустаршыні «Мемарыялу» Алегу Арлову, які таксама быў на судзе ў першы дзень. Пра забарону праваабаронца дазнаўся ў аэрапорце Масквы, калі хацеў прыляцець на агучванне прысуду вясноўцам.

На судзе Алесь Бяляцкі і яго калегі размаўлялі на беларускай мове. Увесь працэс лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру дамагаўся, каб суд праходзіў на роднай мове. У першыя хвіліны пасяджэння праваабаронцы заявілі хадайніцтвы: весці судовы працэс на беларускай мове і зняць кайданкі, бо ўтрыманне ў іх прыніжае годнасць. Суддзя не задаволіла першае хадайніцтва, а другое нават не разглядала, бо яно нібыта знаходзілася ў кампетэнцыі канваіраў.

Тады старшыня «Вясны» заявіў яшчэ адно хадайніцтва — даць перакладчыка на беларускую мову, матываваўшы гэта тым, што ў недастатковай ступені валодае рускай. На гэта абвінавачанаму адказалі, што ён знаёміўся з матэрыяламі крымінальнай справы на рускай мове і пытанняў пра разуменне ў яго не ўзнікла. Суд гэтае хадайніцтва не задаволіў.

Алесь Бяляцкі выказаў недавер суддзі Марыне Запаснік і заявіў ёй адвод. Хадайніцтва прадказальна было адхілена.

Абаронца Алеся Бяляцкага таксама заявіла хадайніцтва — змяніць яму меру стрымання на не звязаную з пазбаўленнем волі, у якасці аргумента адзначыўшы сардэчна-сасудзістае захворванне праваабаронцы. Пракурор Аляксандр Кароль, у сваю чаргу, сказаў, што «матэрыялы справы сведчаць пра тое, што Бяляцкі можа схавацца ад правасуддзя», і дзяржабвінаваўца «не бачыць падстаў для змены яму меры стрымання». Марына Запаснік не задаволіла хадайніцтва.

«Справа Вясны» змяшчала 283 тамы па 300 старонак кожны — яе аб’ём рэкордны сярод палітычных спраў у Беларусі. У іх утрымліваецца шмат звестак пра публічную дзейнасць праваабаронцаў, апублікаваных на сайце «Вясны» і ў сацсетках, нават пасля затрымання абвінавачаных. Так, напрыклад, у матэрыялах справы ёсць спіс палітычных зняволеных, прызнаных праваабарончай супольнасцю, па стане на 3 верасня 2022 года (1 322 чалавекі) — незадоўга да выстаўлення канчатковых абвінавачванняў і праз больш як год пасля затрымання вясноўцаў. Гэты пратакол агляду заняў 128 аркушаў. З матэрыялаў справы стала вядома, што супрацоўнікі ГУБАЗіКа праводзілі аператыўную распрацоўку праваабаронцаў ужо з верасня 2020 года. Тады сілавікі пачалі праслухоўваць тэлефон кіраўніка брэсцкай філіі «Вясны» Уладзіміра Вялічкіна. На судзе выявілася, што супрацоўнікі ГУБАЗіКа праслухоўвалі палітзняволенага Леаніда Судаленку падчас спаткання з жонкай у пакоі кароткатэрміновых спатканняў у гомельскім СІЗА № 3. Гэта адбылося праз два месяцы пасля затрымання праваабаронцы.

Алесь Бяляцкі на пачатку суда заявіў, што не паспеў азнаёміцца з больш як 70 тамамі матэрыялаў крымінальнай справы. Ён прасіў даць магчымасць азнаёміцца з імі, але суддзя заявіла, што ён меў для гэтага дастаткова часу — месяц, і няма падставы даваць праваабаронцу дадатковы час. Па справе праходзіла каля 100 сведак, але на судзе дапыталі толькі некалькі з іх. Таксама ў межах «справы Вясны» па ўсёй краіне адбылося 120 ператрусаў.

Алесь Бяляцкі не прызнаў сваёй віны. Праваабаронцы падчас пасяджэнняў давалі паказанні. Вось як старшыня «Вясны» каментаваў справу на адным з іх:

«Крыміналізацыя дапамогі ахвярам палітычных рэпрэсій, якая нечакана адбылася пасля траўня 2020 года, — амаральная і нечалавечая. Яна самаўпраўная, таму што гэты артыкул — ч. 2 арт. 342 КК — не змяняўся, ён быў такім доўгія гады. І раптам з траўня 2020 года яго пачалі ўжываць супраць гуманітарнай дапамогі пацярпелым людзям.

У традыцыях беларускага народу — дапамагаць людзям, якія знаходзяцца ў бядзе. Але калі такім чынам трактуецца Крымінальны кодэкс, які ўжываецца супраць такой харытатыўнай дапамогі адзін аднаму — гэта антычалавечна. Вось да траўня 2020 года чамусьці такая дапамога была магчыма, а пасля траўня яе забаранілі».

З матэрыялаў справы стала вядома, што старшыня «Вясны» мае адно спагнанне ў выглядзе вымовы. Згодна з характарыстыкай з СІЗА № 1, «над Алесем Бяляцкім трэба кантроль супрацоўнікаў».

9 лютага 2023 года пачаліся судовыя спрэчкі, на якіх пракурор Аляксандр Кароль запатрабаваў для Алеся Бяляцкага 12 гадоў калоніі. Гэта максімальны тэрмін пакарання, які прадугледжваюць артыкулы, паводле якіх судзілі праваабаронцаў.

Напярэдадні вынясення прысуду міжнародныя праваабарончыя арганізацыі падпісалі заяву і паўтарылі свае заклікі вызваліць праваабаронцаў і зняць з іх усе абвінавачванні. Увечары 2 сакавіка ў польскіх гарадах Варшава і Гданьск адбыліся акцыі салідарнасці з вясноўцамі.

13 лютага 2023 года палітзняволеныя праваабаронцы «Вясны» выступілі з моцным апошнім словам на беларускай мове.

3 сакавіка 2023 года агучылі прысуд Алесю Бяляцкаму — 10 гадоў калоніі ва ўмовах узмоцненага рэжыму і 5 000 базавых велічыняў штрафу (185 000 беларускіх рублёў). Іншым праваабаронцам, якія праходзілі па справе, прызначылі тэрміны ад 7 да 9 гадоў зняволення.

На абвяшчэнне прысуду не змаглі патрапіць усе жадаючыя, бо залу запоўнілі маладымі хлопцамі ў цывільным. Верагодна, гэта былі курсанты Акадэміі МУС.

Жорсткія прысуды праваабаронцам і лаўрэату Нобелеўскай прэміі міру выклікалі абурэнне як у беларусаў, так і ў міжнароднай супольнасці. У многіх гарадах свету адбыліся акцыі салідарнасці з палітзняволенымі вясноўцамі.

Апошняе слова Алеся Бяляцкага ў судзе

13 лютага 2023 года палітзняволеныя праваабаронцы «Вясны» выступілі з моцным апошнім словам на беларускай мове. Алесь Бяляцкі яшчэ раз акцэнтаваў увагу на палітычным пераследзе праваабаронцаў і пакінуў у сваёй прамове паведамленне да нашага грамадства і ўладаў. Прыводзім цалкам апошняе слова лаўрэата Нобелеўскай прэміі міру на судзе:

«Крымінальная справа супраць нас — праваабаронцаў «Вясны» — палітычна матываваная. Уся гэтая эпапея на 284 тамы, сотні вобшукаў і допытаў па ўсёй краіне не мае нічога агульнага з папярэднім следствам, плюс палітычны падтэкст.

А за ім не было і справядлівага судовага разбіральніцтва. Паўтара года цягнулася расследаванне гэтак званай крымінальнай справы. З чатырох адвакатаў, якія на розных этапах абаранялі мяне, адзін з іх — Віталь Брагінец, які апынуўся ў турме і быў зняволены на восем гадоў, яшчэ двое былі пазбаўленыя ліцэнзіі цягам апошніх месяцаў, і толькі адна дайшла да фінішу. Такі беспрэцэндэнтны ціск на адвакатаў паказвае, у якіх цяжкіх і небяспечных умовах ім прыходзіцца абараняць сваіх кліентаў.

Відавочна, калі мы азнаёміліся з некаторымі тамамі так званай крымінальнай справы, следства выконвала пастаўленую перад імі задачу: зняволіць праваабаронцаў «Вясны» любым коштам, знішчыць «Вясну» і спыніць нашую працу. Так можна патлумачыць нечаканую змену абвінавачвання з «нявыплаты падаткаў» (яно існавала фактычна 13 месяцаў, фактычна са дня нашага затрымання) на «кантрабанду арганізаванай злачыннай групіроўкай», якую зрабілі з «Вясны». Відавочна, што ўлады парушаюць узятыя на сябе міжнародныя абавязкі ў галіне абароны праваабаронцаў у межах аб'яднаных пагадненняў ААН і АБСЕ.

Асобна трэба адзначыць моцна негатыўную суб'ектыўную ацэнку праваабаронцаў «Вясны» падчас папярэдняга расследавання з боку дзяржаўных СМІ: розных тэлеканалаў і газеты «Беларусь сёння», заснавальнікамі якой з'яўляецца Адміністрацыя прэзідэнта. Так, ужо ў верасні мінулага году ў тэкстах сцвярджалася, што «праваабаронцы распаўсюджвалі экстрэмісцкія матэрыялы, а таксама фінансавалі пратэсты».

Асобна выбрас у два кашы розных плётак, хлусні, маны быў зроблены за апошні тыдзень і ўчора [12 лютага 2023 г.], гэта ўсё актыўна дэманстравалася і паказвалася па дзяржаўных тэлеканалах, дзе нас абвінавачвалі ў розных грахах, да якіх не дадумвалася нават следства і пракуратура. Мне тут бачыцца парушэнне прэзумпцыі невінаватасці, прамы ціск на суд, бо нас яшчэ не асудзілі, але дзяржаўныя сродкі масавай інфармацыі ўжо называюць нас злачынцамі.

Надзвычайна склалася сітуацыя з мовай у судзе: абвінавачванне і суд катэгарычна адмовіліся размаўляць па-беларуску, нягледзячы на тое, што я як абвінавачаны з'яўляюся беларускамоўным у жыцці чалавекам. Я размаўляю, пішу, думаю на беларускай мове. Нагадваю, што беларуская мова з'яўляецца дзяржаўнай мовай, і вы як дзяржаўныя чыноўнікі павінны ведаць дзве дзяржаўныя мовы, у тым ліку і беларускую, а не пыкаць і бэкаць. Таму вы абавязаны размаўляць, адпаведна, з беларускамоўнымі грамадзянамі па-беларуску. Напрыклад так, як гэта прадугледжвае Закон «Аб зваротах грамадзян»: калі ты пішаш на беларускай, то любое чыноўніцкае ведамства адказвае табе на беларускай мове. Гэтым самым мяне паставілі ў няроўнае становішча з бокам абвінавачвання. Мне не далі магчымасці грунтоўна і падрабязна патлумачыць сваю пазіцыю, аспрэчваць несправядлівае бязглуздае абвінавачванне.

Абвінавачванне і суд практычна адмовіліся ад допыту, ад пытанняў, якія іх цікавілі падчас працэсу і майго допыту. Складаецца ўражанне, што ні пракуратуру, ні суд увогуле не цікавіць праўда, для іх усё было зразумела з самага пачатку яшчэ да суда. Нагадваю, што ні пракуратура, ні суд так і не далі мне магчымасці азнаёміцца з усімі 284 тамамі так званай крымінальнай справы.

Пра палітычную падаплёку гэтай крымінальнай справы супраць праваабаронцаў «Вясны» сведчыць і агульная сітуацыя ў краіне, прасякнутая масавымі рэпрэсіямі і татальнымі парушэннямі правоў чалавека, якія абрынуліся на грамадства падчас і пасля выбарчай кампаніі ў 2020 годзе. Замест таго, каб пачуць голас народу, у Беларусь прыйшла мацнейшая рэакцыя. Відавочна, палітычным рашэннем уладаў было разграміць і знішчыць грамадзянскую супольнасць Беларусі. Пад катком рэпрэсій апынуліся незалежныя журналісты і блогеры, самастойныя аналітыкі і палітолагі, прафсаюзныя актывісты з незалежных прафсаюзаў, лідары і актывісты палітычных партый і рухаў, актывісты выбарчых штабоў кандыдатаў у прэзідэнты, як і самі кандыдаты ў прэзідэнты, дзеячы беларускай культуры, пісьменнікі, музыкі, мастакі, выкладчыкі і студэнты, спартсмены, шараговыя ўдзельнікі мірных пратэстаў дый проста выпадковыя людзі. У краіне сёння паўтары тысячы палітычных зняволеных. Сотні за апошнія два з паловай гады ўжо прайшлі праз турмы і пасля пакарання выйшлі на волю. Дзясяткі тысяч мірных актывістаў былі арыштаваныя і асуджаныя за гэты час па адміністрацыйных справах. Нічога дзіўнага, што ў гэты час, калі ў Беларусі паляцелі ў тартарары правы чалавека, і праваабаронцы таксама апынуліся ў турме. Гэта кіраўніца Валанцёрскай службы «Вясны» Марфа Рабкова, валанцёр Андрэй Чапюк, гомельскі праваабаронца Леанід Судаленка, валанцёрка Таццяна Ласіца і іншыя валанцёры, якія дапамагалі ахвярам масавых рэпрэсій.

Рэпрэсіі ў краіне працягваюцца і сёння. Пра гэта сведчаць усё новыя і новыя палітычныя зняволеныя, якія з'яўляюцца ў СІЗА. Так, нядаўна была арыштаваная праваабаронца Наста Лойка. Чарадою ідуць судовыя працэсы па палітычна матываваных крымінальных справах. Неверагодны, неўяўляльны і нябачны дагэтуль узровень рэпрэсій, усемагчымага ціску на грамадства з боку ўладаў! У нашай гісторыі такое было толькі ў царскія і сталінскія змрочныя гады аж да смерці Сталіна ў 53-м годзе. Напачатку 80-х гадоў, калі ў СССР быў пік змагання з дысідэнтамі, праваабаронцамі, актывістамі нацыянальных і рэлігійных рухаў, палітзняволеных было каля трох тысячаў на ўсю агромністую савецкую імперыю, у якой жыло 250 мільёнаў чалавек. А зараз на адну Беларусь — паўтары тысячы палітзняволеных.

Я перакананы, што курс, узяты ўладамі на татальны кантроль грамадства і жорсткае падаўленне іншадумства, поўную адмову ад плюралізму думак, пераўладкаванне дзяржаўнага ладу на ўзор таталітарнага грамадства а-ля «Савецкі саюз 70-х гадоў», зусім бесперспектыўны. Свет ідзе наперад — у постіндустрыяльную эпоху. Ужо вырасла новае пакаленне і мільёны беларусаў, якія маюць інакшыя ад яшчэ той савецкай эпохі цывілізацыйныя каштоўнасці. Яны не хочуць жыць у савецкай казарме. Для іх мала скібкі хлеба, палітай вадой і пасыпанай цукрам, ці сала, пасмажанага на ражончыку. Яны хочуць і патрабуюць, каб іх голас быў пачуты, улічаны і палічаны. Яны хочуць жыць у эканамічна развітай дэмакратычнай і незалежнай Беларусі.

Падзеі 2020 году, масавыя пратэсты супраць фальсіфікацый вынікаў выбараў, супраць парушэнняў правоў чалавека выразна паказалі лепей за любую сацыялогію. Багата для каго гэтыя падзеі былі нечаканасцю, а для ўладаў — непрыемным сюрпрызам. Трэба прызнаць, што грамадства і людзі ў краіне моцна падзеленыя ідэалагічна, каштоўнасна, ментальна, але тым, хто жыве ў грамадстве, відаць, што гэты падзел ідзе па ўзросце, па месцы пражывання, па ўзроўні адукацыі, хаця нічога дзіўнага, адметнага і ўнікальнага ў гэтым няма. Па ўсім свеце грамадствы неаднародныя. Яны складаюцца з розных людзей розных поглядаў, іхныя інтарэсы прадстаўляюць палітычныя партыі, а сапраўды справядлівыя выбары даюць магчымасць адносіцца з больш-менш пэўным даверам да ўлады.

Падзел беларускага грамадства не фатальны. З ім і грамадства, і дзяржава могуць жыць, але яго існаванне трэба ясна ўсведамляць, а не заплюшчваць вочы і не будаваць сабе ўтульны свет, так, як камусьці хацелася б. Мільёны беларусаў думаюць і разважаюць, урэшце жывуць, вось так, а мільёны — па-іншаму. І не так важна, каго сёння больш. І адных, і другіх — мільёны. Важна зразумець, што такі ўнутраны падзел грамадства надоўга. І з гэтым падзелам нам усім — усяму беларускаму грамадству незалежна ад нашых поглядаў і перакананняў — прыйдзецца яшчэ доўга жыць. У гэтай сітуацыі курс на канфрантацыю, калі адна частка — сілавыя структуры, спецслужбы, пракуратура, следчы апарат, суды — цісне і душыць другую, небяспечны і бесперспектыўны. Ён вядзе ў нікуды. Гісторыя краін Лацінскай Амерыкі XX стагоддзя: Чылі, Аргенціны, Гаіці і іншых краін — гэтаму пацверджанне. Хунты Бананавай рэспублікі, дыктатуры не маюць перспектывы для доўгага жыцця і развіцця. Вынікі такой палітыкі нецярпімасці, канфрантацыі і поўнай адмовы ад палітычнага плюралізму — гэта няспынны грамадска-палітычны, сацыяльны, эканамічны крызісы, масавая міграцыя. Усё гэта туга завязана паміж сабой.

Сітуацыя поўнамаштабнага крызісу ў дзяржаве моцна небяспечная для суверэнітэту Беларусі. Перад намі агромністыя геапалітычныя выклікі — краіна зайшла ў тупік. Як казалі нашыя продкі: «Той самы нерат, з якога ні ўзад, ні ўперад». Адзіным магчымым выйсцем з усебаковага крызісу, у якой апынулася Беларусь, бачыцца пастаянны доўгатэрміновы пошук кансэнсусу, раўнавагі ў грамадстве з улікам інтарэсаў розных слаёў грамадства. Дзеля захавання Беларусі як дзяржавы, дзеля будучыні нашага народу, нам усім, а найперш — уладам, трэба праявіць мудрасць і дальнабачнасць. Я згадваю наш заклік, Праваабарончага цэнтра «Вясна», перад выбарамі 2020 году, які быў апублікаваны на нашым сайце і ў іншых сродках масавай інфармацыі. У ім мы заклікалі ўлады не ўжываць гвалт супраць мірных дэманстрантаў. Ужылі — і чым гэта скончылася?

Трэба пачаць шырокі грамадскі дыялог, накіраваны на нацыянальнае прымірэнне, як бы цяжка ні здавалася камусьці пайсці на гэта. Перадумовай такога дыялогу мусіць быць вызваленне ўсіх палітычных зняволеных, правядзенне шырокамаштабнай амністыі, спыненне рэпрэсій, бо няма сэнсу ў амністыі, калі адной рукой людзей вызваляюць, а другой працягваюць саджаць. У такім дыялогу павінны ўзяць удзел як прадстаўнікі ўладаў, так і прадстаўнікі шырокай грамадскасці, палітычных партый і рухаў, тыя, хто зараз знаходзіцца ў турмах, і тыя, хто ратуюцца ад рэпрэсій і вымушаны быў з'ехаць за мяжу. Гэта рэальная прапанова, абы было жаданне і палітычная воля. Грамадска-палітычны крызіс у Беларусі не ўнікальны. Вось проста зараз выхадам з падобных крызісаў займаюцца іншыя краіны ў розных кутках свету: улады і грамадскасць у Казахстане, у Венесуэле і нават у Іране.

Трэба ясна ўсвядоміць, што лепей цяжкія перамовы і паступовы выхад з крызісу, чым бязлітаснае супрацьстаянне, якое можа прывесці да вельмі сур'ёзных наступстваў: да беднасці і жабрацтва, да гвалту і несправядлівасці, якія спустошаць Беларусь. Калі мы думаем пра Беларусь як пра нашу супольную для ўсіх беларускіх грамадзянаў Радзіму, у якой, нягледзячы на розныя палітычныя погляды і геапалітычныя прыхільнасці, ёсць месца ўсім. Калі мы не хочам пагрузіць краіну ў галечу, калі мы не хочам дапусціць масавы вымушаны выезд беларусаў у свет па лепшую долю, калі мы хочам атрымаць шанец на эканамічнае, сацыяльнае, грамадска-палітычнае, экалагічнае развіццё нашага народу — мы павінны распачаць гэты грамадскі дыялог. Досыць, трэба спыняць гэтую грамадзянскую вайну! Я спадзяюся, мяне пачуюць».

Нобелеўская прамова

У Осла 10 снежня 2022 года Нобелеўскую прэмію міру замест старшыні «Вясны» Алеся Бяляцкага атрымала ягоная жонка Наталля Пінчук. У гэты дзень упершыню ў гісторыі прэміі Нобелеўская прамова прагучала на беларускай мове.

«Вашы Каралеўскія Міласці, Вашы Каралеўскія Высокасці, шаноўныя сябры Нобелеўскага камітэту, шаноўнае спадарства.

З вялікім хваляваннем выпадае мне гонар выступіць тут на ўшанаваньні лаўрэатаў прэміі Міру за 2022 год. Сярод іх і мой муж Алесь Бяляцкі.

На жаль, ён ня можа прыняць узнагароду асабіста. Ён за кратамі ў Беларусі. Таму я стаю за гэтай трыбунай.

Хачу выказаць вялікую падзяку:

Нарвежскаму Нобелеўскаму камітэту, рашэнне якога ўмацавала Алеся ў гатоўнасці стаяць у сваёй праўдзе і дае надзею ўсім беларусам, што можна разлічваць на дэмакратычную салідарнасць у барацьбе за свае правы.

Дзякуй усім, хто падтрымліваў Алеся, яго сяброў і ягоную справу ўсе гэтыя гады і падтрымлівае цяпер.

Шчыра віншую Цэнтр грамадзянскіх свабодаў і Міжнароднае таварыства «Мэмарыял» з заслужанай узнагародай. Алесь і ўсе мы ўсведамляем, наколькі важна і рызыкоўна выконваць місію праваабаронцаў, асабліва ў трагічны час агрэсіі Расеі супраць Украіны.

Ня толькі Алесь у турме — тысячы беларусаў, дзясяткі тысяч рэпрэсаваных, зняволеных за сваю грамадзянскую пазыцыю знаходзяцца там. Сотні тысяч вымушаныя ўцякаць з краіны толькі таму, што хацелі жыць у дэмакратычнай дзяржаве. У Беларусі, на жаль, ужо гадамі працягваецца вайна ўлады супраць уласнага народу, мовы, гісторыі, супраць дэмакратычных каштоўнасцяў. Пра гэта гавару тут з болем і перасцярогай, бо сённяшнія палітычныя і ваенныя падзеі пагражаюць Беларусі стратаю дзяржаўнасці і незалежнасці.

На жаль, улада з грамадствам размаўляе толькі пры дапамозе сілы — гранатаў, дубінак, электрашокераў, бясконцых арыштаў і катаваньняў. Пра нацыянальны кампраміс або дыялёг няма размовы. Пераследуюць дзяўчат і хлопцаў, жанчын і мужчын, непаўналетніх і людзей сталага ўзросту. У беларускіх турмах уладарыць нечалавечае аблічча сістэмы, асабліва для тых, хто марыў быць свабоднымі людзьмі!

У такой сытуацыі невыпадкова, што за дэмакратычныя перакананні і праваабарончую дзейнасць улады арыштавалі Алеся і яго паплечнікаў з Праваабарончага цэнтру «Вясна»: у вязніцах Марфа Рабкова, Валянцін Стэфановіч, Уладзімір Лабковіч, Леанід Судаленка, Андрэй Чапюк і іншыя праваабаронцы. Другія зараз яшчэ пад следствам і пракурорскімі абвінавачваннямі, трэція вымушаны былі эміграваць за мяжу. Але створанага звыш дваццаці пяці гадоў таму Алесем і яго аднадумцамі Праваабарончага цэнтру «Вясна-96» — не разбіць, не спыніць, не стрымаць!

Алесь ня мог перадаць на волю тэкст свайго выступу, ён паспеў сказаць мне літаральна пару сказаў. Таму падзялюся з вамі ягонымі думкамі — і гэтымі, і запісанымі раней. Гэта фрагмэнты яго ранейшых выказванняў, твораў, развагаў. Тут яго думкі аб мінулым і будучыні Беларусі, аб правах чалавека, аб лёсах міру і свабоды.

То перадаю слова Алесю.

Так бывае, што людзі, якія найбольш цэняць свабоду, часта пазбаўленыя яе. Я ўспамінаю сваіх сяброў — праваабаронцаў з Кубы, Азэрбайджану, Узбэкістану, я ўспамінаю сваю духоўную сястру Насрын Сотудэ́ з Ірану. Я захапляюся кардыналам Язэпам Чэнем (Joseph Zen) з Ганконгу. Зараз у Беларусі тысячы людзей знаходзяцца за кратамі па палітычных матывах, і яны ўсе мае браты і сёстры. Нішто ня можа спыніць прагу людзей да волі. Тут зараз у турме ўся Беларусь. Сядзяць журналісты, палітолягі, прафсаюзныя лідары, сярод іх багата маіх знаёмых і сяброў... Суды працуюць як канвэер, асуджаных развозяць па калёніях, а новыя хвалі палітзняволеных займаюць іх месца...

Гэтая прэмія належыць усім маім сябрам-праваабаронцам, усім грамадзкім актывістам, дзясяткам тысяч беларусаў, якія прайшлі праз збіцьцё, катаванні, арышты, турму. Гэтая прэмія — узнагарода мільёнам беларускіх грамадзян, якія выступілі ў абарону сваіх грамадзянскіх правоў. Яна падкрэслівае тую драматычную сытуацыю, якая склалася з правамі чалавека ў краіне.

Нядаўна ў мяне адбыўся кароткі дыялог.
— Калі на волю? — спыталіся ў мяне.
— А я і так вольны, у душы, — адказаў я.

Мой вольны дух лунае па-над вязніцай і над кляновым лістом абрысаў Беларусі.

Я зазіраю сабе ўсярэдзіну, і здаецца, што мае ідэалы не змяніліся, ня страцілі каштоўнасць, не патускнелі. Яны заўжды са мной, і я ахоўваю іх, як магу. Яны — як адлітыя з золата, і іх не бярэ іржа.

Мы хочам уладкаваць нашае грамадства як больш гарманічнае, справядлівае і спагаднае. Дабіцца незалежнай, дэмакратычнай Беларусі. Марым, каб яна была ўтульнай і прывабнай для жыцця. Гэтая ідэя высакародная, сугучная агульным для свету цывілізацыйным уяўленням. Мы ж ня марым пра штосьці надзвычайнае, мы хочам усяго толькі «людзьмі звацца», як сказаў наш класік Янка Купала. Тут — і павага да сябе саміх, і да іншых, тут і правы чалавека, дэмакратычны лад жыцця, беларуская мова і нашая гісторыя.

Я веру, бо ведаю, што мінае ноч і надыходзіць ранак. Я ведаю, што нас няўтомна штурхае наперад, дык гэта надзея і мара.

Марцін Лютэр Кінг заплаціў за сваю мару жыццём, яго застрэлілі. Мая плата за маю мару меншая, але ўсё роўна за яе даводзіцца плаціць. Я не шкадую ні кроплі. Бо мая мара вартая гэтага. Мае ідэалы сугучныя з ідэаламі маіх старэйшых сяброў і духоўных настаўнікаў чэха Вацлава Гавела і беларуса Васіля Быкава. Абодва яны прайшлі празь вялікія жыццёвыя выпрабаваньні, абодва багата чаго зрабілі для сваіх народаў і культуры, абодва змагаліся за дэмакратыю і правы чалавека да апошніх хвілінаў свайго жыцьця.

Немагчыма, каб на пустым полі адразу вырас добры ўраджай. Поле трэба добра ўгнойваць, камяні выбіраць... А тое, што пакінула ў Беларусі камуністычная ўлада за 70 гадоў, можна назваць выпаленай зямлёй... Былі часы ў канцы 80-х гадоў, калі мы літаральна ведалі адзін аднаго ў твар... Але на пачатку 90-х зьявіліся тысячы і дзясяткі тысяч...

9 жніўня 2020 году ў Беларусі прайшлі прэзыдэнцкія выбары. Масавыя фальсіфікацыі прывялі да таго, што людзі выйшлі на вуліцу. У двубоі сышліся Дабро і Зло. Зло — добра ўзброенае. А з боку Дабра — толькі нечуваныя для краіны мірныя масавыя пратэсты, якія збіралі сотні тысяч людзей.

Улады напоўніцу запусцілі рэпрэсіўны мэханізм катаванняў і забойстваў — Рамана Бандарэнкі, Вітольда Ашурка і многіх іншых. Гэта найвышэйшы і нечуваны па сваёй жорсткасці ўзровень рэпрэсіяў. Людзі праходзяць праз неймаверныя катаванні і пакуты.

Камэры і турмы больш нагадваюць савецкія грамадзкія прыбіральні, дзе людзей трымаюць месяцамі і гадамі. Я абсалютна супраць таго, каб жанчыны знаходзіліся ў турме, а ўявіце, як ім даводзіцца ў турме Беларусі — у гэтым філіяле пекла на зямлі!

Выказванні Лукашэнкі пацвярджаюць, што выканаўцам дадзены карт-блянш, каб праз страх спыніць людзей. Але грамадзяне Беларусі патрабуюць справядлівасці. Яны патрабуюць, каб тыя, хто ўчыняў масавыя злачынствы, былі пакараныя. Патрабуюць свабодных выбараў. Ніколі ўжо Беларусь і беларускае грамадзтва ня будуць ранейшымі, калі былі цалкам звязаныя па руках і нагах. Людзі прачнуліся...

Зараз пэрманэнтная барацьба дабра і зла разгарнулася ледзь ня ў чыстым выглядзе ўва ўсім рэгіёне. Халодная сьцюжа з Усходу сутыкнулася з цяплом еўрапейскага рэнэсансу.

Мала быць адукаваным і дэмакратычным, мала быць гуманным і міласэрным. Трэба ўмець бараніць свой набытак і сваю Айчыну. Недарэмна ў сярэднявеччы паняцьце Айчыны было тоесным паняццю свабоды.

Я дакладна ведаю, якая Украіна задавальняла б Расею і Пуціна — несамастойная дыктатура. Такая, як сённяшняя Беларусь, дзе не чуваць голасу прыдушанага народу.

Расейскія вайсковыя базы, велічэзная эканамічная залежнасць, культурная і моўная русіфікацыя — вось адказ, на чыім баку Лукашэнка. Улады Беларусі незалежныя толькі ў той ступені, у якой ім дазваляе Пуцін. І таму трэба змагацца супраць «інтэрнацыяналу дыктатураў».

Я праваабаронца і таму прыхільнік негвалтоўнага супраціву. Я — не агрэсіўны па натуры чалавек, імкнуся гэтак заўсёды паводзіць сябе. Аднак я таксама добра разумею, што дабро і праўда павінны ўмець абараняць сябе. Як магу, трымаю мір у маёй душы, гадую яго, як далікатную кветку, адганяю злосць. І малюся, каб рэчаіснасць не прымусіла мяне адкапаць даўно закапаную сякеру і бараніць праўду з сякерай у руках. Мір. Няхай мір застанецца ў маёй душы.

А 10 снежня мне хочацца паўтарыць для ўсіх: «Ня бойцеся!» Гэта тое, што сказаў у 80-я папа Ян Павал II, калі прыехаў у камуністычную Польшчу. Больш ён нічога тады не сказаў, але хапіла. Я веру, бо ведаю, што пасля зімы наступае вясна.

Я цытавала Алеся Бяляцкага. І завяршу выступ воклічамі ягонай душы: Свабоду беларускаму народу! Свабоду Вясьне! ЖЫВЕ БЕЛАРУСЬ!»